شیوه
خراسانی نام یکی از شیوه‌های معماری ایرانی است.[۱] این شیوه در قرن اول
هجری آغاز شد و تا قرن چهارم ادامه داشت. تأثیر اصلی را در این مکتب از هنر
ساسانیان و خصوصاً بناهای طاق‌قوسی چون ایوان مداین و طاق کسری دریافت
کرده بود. در این شیوه مساجد به صورت شبستانی یا چهل‌ستونی هستند. قوس‌ها
به صورت بیضی یا تخم‌مرغی هستند و مساجد در این عصر بسیار ساده هستند. از
بناهای این دوره می‌توانیم به مسجد جامع فهرج و مسجد تاریخانه دامغان
(خدای‌خانه دامغان) اشاره کنیم.[۲]
شیوه خراسانی
شیوه خراسانی در سده نخست هجری پدید آمد و تا سده چهارم ادامه یافت
که دگرگونی های فرهنگی بیشتر در خراسان رخ می داد .این سرزمین زادگاه
نخستین نمونه های هنر و معماری اسلامی است و از آن جا به شهر هایی
چون دامغان و یزد و... رسیده است .با پدیدار شدن اسلام و پذیرش آن از سوی
ایرانیان دگرگونی هایی در ساختمان سازی رخ داد که چنین بودند:
پس از اسلام با الگو گرفتن از باور های اسلامی ساختمان ها مردم وارتر شدند.
برای نمونه انسان در کنار ساختمان آتشکده فیروز آباد احساس کوچکی می کند
یا در اسپیددژ مداین نماسازی ساختمان به گونه ای انجام شد که بنظر سه آشکوبه
(طبقه)می آید .ولی ساختمان یک آشکوب بیشتر نداشت و پشت این نما خالی است.
از دیدگاه نیارشی معماری شیوه خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی نکرد
در این شیوه هم چفد های مازه دار به کار می رفت اما بلندای پاکار چفدها را
کم می گرفتند.ساختمایه ای که در این شیوه به کار رفته بوم آورد یا ایدری
بوده است.
معماری مساجد
یکی از نمونه ساختمان هایی که در این شیوه پدیدار شد و در معماری ایران
همواره جایگاه ارجمندی داشته و دارد ،مسجد است.
معماری مساجد نخستین برگرفته از تهرنگ مسجد مدینه بود.در این بنا از پده
(تنه نخل های خشک شده) و یا درختان بی بار برای تیر و ستون بهره گیری شد.
نخل خشکی را در میان مسجد بجای پالار (ستون) و سر شاخه هایی را بجای
فرسب(تیر)بکار بردند.
این گونه طرح توسط مسلمانان به ایران رسید و در مسجد های ایران نیز به کار
رفت. به طور کلی ویژگی های معماری این شیوه بدین گونه بود:
1-سادگی بسیار در طراحی
2-پرهیز از بیهودگی
3-مردم واری
4-بهره گیری از ساختمایه های بوم آورد
مسجد جامع فهرج
یکی از اصلی ترین ساختمان های شیوه
خراسانی مسجد جامع فهرج است.
این مسجد شاید کهن ترین مسجد ساخته
شده در ایران است که ویژگی های
نیارشی شیوه پارتی (ساسانی)را داراست.
آرایه های گچ بری شکنجی و پیچک های
آن همانند آرایه های کاخ کسری در تیسفون است.
تاریخانه دامغان
این بنا نیز یکی از کهن ترین ساختمان ها در شیوه خراسانی است .
نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون دار است که بعد ها در آن تغییراتی
داده اند . برای نمونه دهانه میانی در شبستان جنوبی بلند تر و بزرگتر شده است.
نمای مسجد از چفدهای مازه دار بیز به چفدهای تیزه دار و جناغی تبدیل شده اند.
البته پاکار چفدها تغییری نکرده است.پس نیارش این ساختمان همانند شیوه پارتی
است.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان گنجینه (موزه)هنر ایران و یکی از افتخارات معماری این
سرزمین است.اثری که نشانه های سیزده سده تحول در فرهنگ اسلامی ایران
را در خود گرد آورده است.طرح نخستین مسجد به گونه بومسلمی (شبستان
ستوندار ) بوده که در سال صد و پنجاه وشش هجری ساخته شده که محراب و
بخش بزرگی از دیوار سوی قبله مسجد کهن با گچ بری ناب و بی همتایی در زیر
کف شبستان جنوبی مسجد کنونی یافت شده است.سوی قبله مسجد کهن با
سوی قبله کنونی نزدیک به بیست تا سی درجه اختلاف دارد.
مسجد جامع نایین
مسجد جامع نایین نیز دارای شبستان ستون دار است و بخشی از آن از مسجد-
های بومسلمی برگرفته شده است.کهن ترین بخش مسجد شبستان جنوبی است
که در شیوه رازی دگرگون شده است.در این مسجد برای نخستین بار چفدهای
مازه دار به تیزه دار تبدیل شده اند.کمر پوش ها در شبستان جنوبی که بخش زنانه
مسجد است در سده هشتم به آن افزوده شده اند.
مسجد جامع اردستان
این بنا نیز در شیوه خراسانی باشبستان
ستوندار بنیاد نهاده شده و بعدها در شیوه
رازی و اصفهانی به چهار ایوانی دگرگون
گشته است.مسجد کهن در پایان سده دوم
و شاید تا نیمه نخست سده چهارم بر روی
ساختمان هایی (شاید ساسانی)ساخته
شده است.
مسجد جامع در مرکز محله محال که از مهمترین محلات اردستان بشمار می آید
قرار گرفته این مرکز شامل بناهای زیر می باشد:
1-مسجد جامع اردستان
2-مدرسه حاج حسین نورالدین
3-حمام پایین مسجد جامع
4-حسینیه
5-آب انبار
6-کاروانسرا و بازارچه
