دوران ایران باستان دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله عرب به ایران است. (..۶ ق.م. تا ۶۵۲ م)
پیش از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران، اقوامی با تمدنهای متفاوت در
ایران میزیستند. سرزمین کنونی ایران بخش بزرگی از یک واحد جغرافیایی بنام
فلات ایران است، این واحد طبیعی با تنوع اقلیمی و زیستی خود دارای ویژگیهای
بارزی است که در نتیجه آن وحدت فرهنگی ایران را سبب شده‌است، بی‌گمان تمدن
بشری مرهون نبوغ و خلاقیت مردمانی بوده‌است که سالیان دراز در این سرزمین
زندگی کرده‌اند و در تعامل با جغرافیا و نظام طبیعی حاکم بر آن و در جریان
روزگار، تاریخ فرهنگی و تمدن خود را آفریده‌اند.
مقدمه
ماقبل تاریخ
ایلامیان
مهاجرت آریائیان به ایران
مادها
هخامنشیان
سلوکیان
اشکانیان
ساسانیان
پیش از مهاجرت آریائیان به فلات ایران، اقوامی با تمدنهای متفاوت در ایران
میزیستند. سرزمین کنونی ایران بخشی بزرگی از یک واحد جغرافیایی بنام فلات
ایران است ، این واحد طبیعی با تنوع اقلیمی و زیستی خود دارای ویژگیهای
بارزی است که در نتیجه آن وحدت فرهنگی ایران را سبب شده است، بی شک تمدن
بشری مرهون نبوغ و خلاقیت مردمانی بوده است که سالیان دراز در این سرزمین
زندگی کرده اند و در تعامل با جغرافیا و نظام طبیعی حاکم بر آن و در جریان
روزگار، تاریخ فرهنگی وتمدن خود را آفریده اند.
شواهد اولین رفتارهای فرهنگی انسان در ایران با ساخت ابزار سنگی های
گوناگون در دوران پارینه سنگی آغاز شد، عصر پارینه سنگی شامل سه دوره قدیم ،
میانی و جدید می شود، آثار بدست آمده از این دوران در ایران اغلب متعلق به
دوره پارینه سنگی جدید است که از محوطه هایی چون کشف رود خراسان ، لدیز
سیستان، هومیان کوهدشت و دره هلیلان در لرستان و... بدست آمده اند. در این
دوران بشر علاوه بر گردآوری غذا و شکار بخشی از غذای خود را ذخیره می کند،
با گذر از دوران پارینه سنگی و فرا پارینه سنگی از حدود دوازده هزار سال
پیش ساکنان خاور نزدیک از جمله ایران دوره فرهنگی و تمدنی نوسنگی، را آغاز
می کنند.
ظهور دولت ایلام (640 –3200) قبل از میلاد به عنوان اولین قدرت متمرکز در
عرصه فلات ایران (جنوب غربی سرزمین کنونی ایران) آغازی بود برای تأثیر فکر،
هنر و تمدن مردم فلات ایران بر سایر تمدن های اطراف همچون تمدن بین
النهرین و مصر، ارتباطی که همیشه با کش و قوس های فراوانی همراه بود و گاهی
باعث تسلط تمدنی بر تمدن دیگر می شد. بطوریکه امروزه می توان آثار تبادل
فرهنگی دولت ایلام و سایر اقوام ساکن در کوهستان های فلات ایران همچون
کاسیها ، لولوبیان، و اورارتو و... را در میان نقوش برجسته سومری ها، اکدی
ها،آشوری ها، بابلی ها و... در بین النهرین و یا در میان آثار مکشوفه از
شهرهای کهن شوش ، انشان، دورانتیاش، نینوا، بابل و ... مشاهده کرد هرچند در
این دوران تمدنهای قدرتمند دیگری همچون تمدن جیرفت و یا تمدن سرزمین های
جنوب شرقی ایران در شهر سوخته وجود داشته اند و به طور حتم بسیار قدرتمند
بوده اند اما به دلیل نبود شناخت کافی از ارتباط آنها با سایر تمدن های
همجوار صحبت هنوز زود است.
آریائیان، مردمانی از نژاد هند و اروپایی بودند که در شمال فلات ایران
میزیستند. دلیل اصلی مهاجرت آنها مشخص نیست اما به نظر می‌‌رسد دشوار شدن
شرایط آب و هوایی و کمبود چراگاه ها، از دلایل آن باشد. مهاجرت آریائیان
به فلات ایران یک مهاجرت تدریجی بوده است که در پایان دوران نوسنگی (7000
سال پیش از میلاد) آغاز شد و تا 4000 پیش از میلاد ادامه داشته است.
نخستین آریایی‌هایی که به ایران آمدند شامل کاسیها (کانتوها ـ کاشی‌ها)،
لولوبیان و گوتیان بودند. کاسیها تمدنی را پایه گذاری کردند که امروزه ما
آن را بنام تمدن تپه سیلک می‌‌شناسیم. لولوبیان و گوتیان نیز در زاگرس
مرکزی اقامت گزیدند که بعدها با آمدن مادها بخشی از آنها شدند. در حدود
5000 سال پیش از میلاد، مهاجرت بزرگ آریائیان به ایران آغاز شد و سه گروه
بزرگ آریایی به ایران آمدند و هر یک در قسمتی از ایران سکنی گزیدند: مادها
در شمال غربی ایران، پارس‌ها در قسمت جنوبی و پارت‌ها در حدود خراسان
امروزی.
هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس انشان بودند ولی با شکستی که
کوروش بزرگ بزرگ بر ایشتوویگو واپسین پادشاه ماد وارد ساخت و سپس فتح لیدیه
و بابل پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از این رو کوروش
بزرگ را بنیادگذار شاهنشاهی هخامنشی می‌دانند.
در ??? پ.م کوروش بزرگ پایه گذار دولت هخامنشی در جنگ‌های شمال شرقی ایران
با سکاها، کشته شد. لشکرکشی کمبوجیه جانشین او به مصر آخرین رمق کشاورزان و
مردم مغلوب را کشید و زمینه را برای شورشی همگانی فراهم کرد. داریوش بزرگ
در کتیبهً بیستون می‌‌گوید: " بعد از رفتن او (کمبوجیه) به مصر مردم از او
برگشتند..."
اشکانیان (250 ق. م 224 م) که از تیره ایرانی پرنی و شاخه‌ای از طوایف
وابسته به اتحادیه داهه از عشایر سکاهای حدود باختر بودند، از ایالت پارت
که مشتمل بر خراسان فعلی بود برخاستند. نام سرزمین پارت در کتیبه‌های
داریوش پرثوه آمده است که به زبان پارتی پهلوه می‌شود. چون پارتیان از اهل
ایالت پهله بودند، از این جهت در نسبت به آن سرزمین ایشان را پهلوی نیز
می‌‌توان خواند. ایالت پارتیها از مغرب به دامغان و سواحل جنوب شرقی دریای
خزر و از شمال به ترکستان و از مشرق به رود تجن و از جنوب به کویر نمک و
سیستان محدود می‌‌شد. قبایل پارتی در آغاز با قوم داهه که در مشرق دریای
خزر میزیستند در یک جا سکونت داشتند و سپس از آنان جدا شده در ناحیه
خراسان مسکن گزیدند.
این امپراتوری در دوره اقتدارش از رود فرات تا هندوکش و از کوه‌های قفقاز
تا خلیج فارس توسعه یافت. در عهد اشکانی جنگ‌های ایران و روم آغاز شد.
سلسله اشکانی در اثر اختلافات داخلی و جنگ‌های خارجی به تدریج ضعیف شد تا
سر انجام به دست اردشیر اول ساسانی منقرض گردید.
امپراطوری پهناور ساسانی که از رود سند تا دریای سرخ وسعت داشت، در اثر
مشکلات خارجی و داخلی ضعیف شد. آخرین پادشاه این سلسله یزدگرد سوم بود. در
دوره او مسلمانان عرب به ایران حمله کردند و ایرانیان را در جنگ‌های
قادسیه، مدائن، جلولاء و نهاوند شکست دادند و بدین ترتیب دولت ساسانی از
میان رفت.
در پایان سده پنجم و آغاز قرن ششم میلادی جنبش بزرگی جامعه ایران را تکان
داد که به صورت قیامی واقعی سی سال ( 24-494 م.) دوام آورد و تأثیر شگرفی
در تکامل جامعه آن روزایران بخشید.
در چنین اوضاعی مزدک پسر بامدادان به تبلیغ مذهب خود که گویند موسسش زردشت
خورک بابوندس بوده، پرداخت. عقاید مزدک بر دو گانگی مانوی استوار است:
روشنائی دانا و تاریکی نادان، به عبارت دیگر نیکی با عقل و بدی جاهل، این
دو نیرو با هم در نبردند و چون روشنائی داناست سرانجام پیروز خواهد شد.
اساس تعلیمات اجتماعی مزدک دو چیز است: یکی برابری و دیگری دادگری.
مردم بسیاری به سرعت پیرو مذهب مزدک شدند. جنبش مزدکی با قتل او و پیروانش
به طرز وحشیانه‌ای سرکوب شد، اما افکار او اثر خود را حتی در قیام‌ها و
جنبش‌های مردم ایران در دوران اسلام، باقی گذاشت.
